مرتفعترين بادگير جهان
باغ دولتآباد يزد يكي از باغهاي بزرگ ايراني و از آثار دوره زنديه است و آنچه كه به آن ارزشي دوچندان بخشيده بادگيربلند و زيباي آن است.
اين باغ داراي مرتفعترين بادگير شناسايي، شده در ايران و حتي جهان است. به گفته كارشناسان، همين بادگير 8 طرفه با 33 متر ارتفاع يكي از مهمترين دلايل ثبت جهاني آن بوده است.
عمارت اين مجموعه در سال ۱۱۶۰ توسط محمدتقي خان بافقي كه به خان بزرگ معروف بوده، ساخته شده و محل اقامت حاكم وقت و معاصر با شاهرخ ميرزا و كريمخان زند بوده است. در اصلي اين مجموعه در خيابان شهيد رجايي قرار گرفته و در ديگري كه در بلوار دولتآباد قرار دارد در حال حاضر ورودي ندارد و تقريبا در دست مرمت و بازسازي است و به همين علت تردد از در اصلي انجام ميگيرد.
فضاي داخلي باغ تا حدودي باغ فين كاشان را در ذهن بيننده تداعي ميكند.
عناصر تشكيلدهنده باغ دولتآباد عبارتند از چند عمارت شامل: عمارت تالار آيينه، عمارت سردر، عمارت بهشت آيين، عمارت بادگير، عمارت حرمخانه يا حرمسرا، عمارت تهراني، عمارت مستخدمين يا خانه خدم و حشم و آشپزخانهها، ديوانخانه به شكل مثمن، ساباط، آب انبار، درشكه خانه، اصطبل تابستانه و زمستانه و همچنين قنات، حوضها و جداول آب متعدد در فضاي باغ.
يكي از ويژگي هاي اين باغ، قنات تاريخي دولتآباد است كه با قدمتي بيش از 200 سال از به هم پيوستن 5 رشته قنات تشكيل شده است اين قنات كه از ارتفاعات مهريز سرچشمه ميگرفته و پس از مشروب كردن بخشي از اراضي مهريز و به كار انداختن چند آسياب آبي و پس از طي بيش از ۵۰ كيلومتر مسافت به يزد ميرسيد و باغهايي چون آبشاهي، خرمشاه و باغ دولتآباد را آبياري ميكرده است.
باغ دولت آباد در حال حاضر توسط چاه نيمه عميق مجاور آن آبياري ميشود. آنچه كه به باغ، زيبايي خاصي بخشيده است، بناي حوضچههاست كه آب را با زيبايي هر چه تمامتر به جريان مياندازد.
به اين ترتيب كه آب با بازي وصفناپذيري بارها به درون زمين رفته و بيرون ميآيد. ابتدا آب در زير بادگير از درون يك حوض يكپارچه مرمر ميجوشد و در آن بالا ميآيد. بعد وارد حوضي در وسط هشتي ميشود. از وسط هشتي هم به شاه نشين ميرود. در مقابل «ارسي» (اتاقها 3 سينه كبكي) است از سنگ مرمر كه آن را به شكلي ميتراشيدند تا موج ايجاد كند و آب را حتي با وجود كم بودن، بيشتر نشان دهد.
پس از آن آب از زير سردر عمارت بيرون ميرفت و به يك استخر بزرگ ۱۲ ضلعي و سپس به 3 استخر ديگر در 3 جهت ميرسيد و از آنجا به خيابانها و آباديها ميرفت و سرانجام به مصرف كشت و زرع ميرسيد.سازنده باغ دولتآباد در وقف نامهاش نوشته است «خدا لعنت كند كسي را كه قبل از بيرون آمدن آب از اين باغ، حتي به اندازه سيراب كردن گنجشكي از آن استفاده كند.
محصول اينجا وقف بارگاه مولا در نجف است.» متاسفانه بعدها قنات را از بالا بستند و براي تامين آب باغ، از چاه آب ميكشيدند به همين خاطر باغ هرگز آن صفا و زيبايي گذشته را باز نيافت.
از مصالح شاخصي كه در بناهاي اين باغ به كار رفته سنگ مرمر است كه تماما از شهر مراغه آورده شده است. عمارتهاي باغ عبارت هستند عمارت بيروني كه در طرف شرق واقع شده و داراي حوضخانه و بادگير بلندي است، عمارت واقع در جهت غربي اندروني و عمارت سردركه همان ايوان خانه بوده است.
عمارت هشتي و بادگير از مهمترين بخشهاي مجموعه به شمار ميروند كه در آن، تلفيق جريان هوا و آب به زيباترين شكل صورت گرفته است.
عمليات مرمت و بازسازي باغ دولتآباد از سال 1348 توسط دفتر فني سازمان ملي حفاظت آثار باستاني آغاز شد.
باغ دولتآباد يزد در سال 1346به ثبت ملي رسيد امسال نيز ثبت جهاني شد.
