/یزد دز یک نگاه/تصويري از باشكوهترين ميراث فرهنگي و تمدن كهن در سرزمين يزدان
سرزمين يزد جلوههايي از باشكوهترين و درخشانترين ميراث فرهنگي و تمدن كهن ادوار مختلف تاريخي ايران را در خود جاي داده و تاريخ سكونت انسان در اين خطه از هزاره سوم پيش از ميلاد فراتر رفته است، به طوري كه در عهد پيشداديان طوايف در حال كوچ از بلخ به پارس، اين سرزمين را يزدان، ناميدند و از آن زمان به بعد، يزد محل عبادت شد.
از مهمترين مراكز اسكان اوليه اين سرزمين ميتوان به مهرپادين (مهريز) فهرشان، پهره (فهرج)، خورميش، ادر (اردكان)، شواز، قلاع موبدان (ميبد)، طرنج، عقدا و اشكذر اشاره كرد. شهر يزد به عنوان محلي پاك و مقدس در رأس تمام آباديهاي مزبور قرار داشته است.
درههاي سرسبز و مناطق ييلاقي، چشمه سارها، ارتفاعات و قلهها، غارها، حياتوحش و شكارگاهها و بهويژه جاذبههاي كويري از خصوصيات جالب توجه طبيعت يزد است كه برخي از آنها، جزء تفرجگاههاي مهم مردم استان به شمار ميآيد.
استان يزد از لحاظ كنشهاي فرهنگي نيز جالب توجه است. اين منطقه از لحاظ رفتارهاي فرهنگي مردم،كانون گوناگونيهاست و در اين بين خصوصيات فرهنگي زرتشتيان از پيشينه تاريخي درخشاني برخوردار است. زرتشتيان طبق آئين زرتشت مراسم ويژهاي را در روزهاي معيني از سال برگزار ميكنند كه از ديدگاه جهانگردي براي افراد مسلمان و پيروان ساير اديان جالبتوجه و ديدني است.
جغرافيايي استان يزد
استان يزد در قسمت مرکزي فلات مرکزي ايران، بين عرضهاي 29 درجه و 52 دقيقه تا 33 درجه و 27 دقيقه عرض شمالي و 52 درجه و 55 دقيقه تا 56 درجه و37 دقيقه طول شرقي واقع شده است. اين استان با مساحتي در حدود 131575 کيلومترمربع، چهارمين استان به لحاظ وسعت در کشور است. يزد از شمال و غرب به استانهاي سمنان و اصفهان، از شمال شرق به استان خراسان رضوي، از شرق به استان كرمان و خراسان جنوبي، از جنوبغربي استان فارس و از سمت جنوب شرقي به كرمان محدود ميشود.
از نظر پستي و بلندي داراي تنوع است. از حدود 666 متر از سطح درياي آزاد (کوير ريگ زرين در نزديکي عقدا) تا 4075 متر (قله شيرکوه) تغيير ميکند. مقدار متوسط بارندگي سالانه بين 50 تا 100 ميليمتر است. نوسان درجه حرارت در زمستان و تابستان و حتي در شب و روز بسيار زياد است. حداکثر حرارت 45 درجه سانتيگراد بالاي صفر و حداقل 20 درجه سانتيگراد زير صفر متغير است. ميانگين روزانه دما براي تمام سال بين 9/11 تا 7/20 درجه سانتيگراد متغير است. محدوده استان يزد جزئي از فلات مرکزي ايران است که کويرهاي ايران نيز عمدتاً در اين فلات جاي دارند. بخش بزرگي از مساحت محدوده استان را قسمتهايي از کويرهاي مختلف پوشانده است. جمعيت استان بر اساس سرشماري سال 85 معادل 983052 نفر بوده که از اين تعداد، 785213 نفر را جمعيت شهري و 197839 نفر را جمعيت روستايي شامل ميشوند.
منطقه يزد يکي از سرزمينهاي باستاني و داراي ميراث درخشاني از فرهنگ و تمدن کهن و ادوار مختلف تاريخي با قدمت 3 هزار سال است.
در حال حاضر استان يزد داراي 10 شهرستان، 23 شهر، 20 بخش، 51 دهستان و حدود پنج هزار روستا است كه تعداد 1323 روستاي آن داير و بقيه به جهت مهاجرت متروك شده و در اين ميان شهرستان يزد با وسعت 2491 کيلومترمربع، مرکز استان است.
در اين استان، دو رشته كوه متمايز از هم وجود دارد؛ اولي بخشي از كوههايي است كه در جهت شمالغربي - جنوب شرقي از مركز ايران عبور ميكنند و به كوههاي مركزي ايران معروف هستند. دومي شامل رشته كوههايي است كه در مناطق مركزي، شمالي و شرقي استان قرار دارند. رشته شيركوه كه مانند ديواري قسمتهاي مركزي استان را از بخش غربي آن (چاله ابرقو) جدا ميكند، همواره از برف و يخ پوشيده شده و در تامين آب شهرهاي يزد، تفت و مهريز نقش مهم و اساسي دارد.
فرهنگ بومي حاکم بر استان
استان يزد از سرزمينهاي قديمي و تاريخي بوده و در ميان ايالتهاي قديمي و بزرگ پارس، اصفهان، کرمان و خراسان قرار داشته است. اين سرزمين از معابر و گذرگاههاي مهم در ادوار تاريخي محسوب ميشده است.
اين استان از درگيريها و جنگهاي سياسي تاريخ کشور ايران تا حدودي ايمني داشته است. از طرفي صعبالعبور بودن راهها به همراه محدوديت منابع آبي و غيره مانع عمده تسخير اين منطقه توسط برخي حکومتهاي بزرگ و کوچک حاشيه و پيرامون اين منطقه در طول تاريخ بوده است. به گواهي منابع تاريخي، آبادي نشيني در اين منطقه از قدمت طولاني برخوردار است. از مظاهر فرهنگ مادي و معنوي که مردم اين خطه از خود به جاي گذاشتهاند و ميراث تاريخي آنها در دورههاي قديمي به حساب آمده و نشانههايي از مهر و آناهيتا، ايساتيس و هخامنشي و زندان اسکندر و برج و بارو و کهن دژهاي بزرگ و عظيم و پناهگاههاي متعدد و موبدان و سران ساساني و ابنيه و يادگارهايي بعد از اسلام نظير مساجد و امامزاده ها و مزارها و غيره نشانگر فرهنگ و تمدن مردم چه قبل و چه بعد از دوره اسلامي بوده است.
فرهنگ، زبان و گويش مردم يزد
مردم يزد به زبان فارسي رايج با پارهاي ويژگيهاي گويشي سخن ميگويند و بسياري از واژهها و ترکيبات زيباي فارسي را در گويش خود حفظ کردهاند. در استان يزد برخي ويژگيهاي گويشي ميان شهرستانهاي مختلف محسوس است. معتقدان به آيين زرتشتي در ميان خود هنوز به زبان نياکانشان سخن ميگويند و به ويژه مراسم مذهبي خود را با اين زبان انجام ميدهند.
صنايع دستي
صنايع دستي به بخشي از هنر و صنعت گفته ميشود که با بهرهبرداري از مواد اوليه بومي و انجام کار اساسي به کمک دست و ابزارهاي سنتي دستي انجام ميشود و منحصر به ساخت محصولاتي بوده که بيانگر ذوق هنري و خلاقيت فکري سازندگان آن است. مهمترين صنايع دستي در استان يزد عبارتند از: قالي، قاليچه، گليم، مخمل، زري، چادر شب، دستمال، مرس ريزه جيم، قناويز، اجرامي، شمد، ترمه، پرده، زيلو، روفرشي، کرباس، بقچه، لنگ، کيسه حمام، خورجين، پتو، سفال، سراميک، حصير، کاشي و گيوه.
در ميان صنايع دستي قاليبافي، ترمهبافي، زيلوبافي، ساخت سفال، سراميک و کاشي از اهميت ويژهاي برخوردار است. شيرينيپزي در يزد سابقه طولاني دارد. در يزد، شيرينيهاي سنتي مانند باقلوا، قطاب، لوز نارگيل، پشمک، نان برنجي و حاجي بادام و غيره تهيه ميشود.
آداب و رسوم محلي
حفظ و پايبندي به سنتها و ارزشهاي رايج ملي و اشتياق همگاني نسبت به پايبندي به اين ارزشها و سنتها ويژگي بارز آداب و رسوم محلي مردم است و اين پايبندي و اشتياق را ميتوان در مراسم ازدواج و... مشاهده کرد. سادگي و بيپيرايه بودن به همراه داشتن روحيه قناعت و صرفهجويي از ويژگيهاي آداب و رسوم مردم است.
معرفي اماكن تاريخي و باستاني
از اماکن مربوط به زرتشتيان آتشکده آنها است. اين بنا در خيابان آيتالله کاشاني واقع شده و شامل ساختمان مشجري است که در قرن اخير ساخته شده است. در اين محل، آتش مقدس که براي زرتشتيان مقدس و داراي قدمتي چند ساله بوده و بايد هميشه روشن نگهداشته شود، نگهداري و از آن مراقبت ميشود.
شايان ذکر است که قدمت آتش آتشکده به يكهزار و 500 سال ميرسد. ساختمان اصلي در وسط حياط و بر بلندي قرار دارد و آن را درختاني هميشه سبز احاطه کردهاند. حوضي مدور و بزرگ در محور ورودي بنا، به آن زيبايي خاصي بخشيده است. آتش در محفظهاي بلندتر از سطح زمين در اتاقي نسبتا وسيع و دور از تابش خورشيد قرار گرفته و اتاقهايي براي مراسم نيايش پيرامون آن طراحي شده است.
باغ دولتآباد
باغ دولتآباد، يکي از باغهاي معروف ايراني است که در زمان محمدتقيخان (دوره زنديه) طراحي و ساخته شده است. اين باغ از قناتي به همين نام مشروب ميشود و جريان آب در باغ استخوانبندي طراحي آن را تشکيل ميهد.
عناصر متشکله مجموعه چنين است؛ عمارت سر در جنوبي، شترخان و اصطبلها، عمارت حرمسرا و عمارت هشتي و بادگير، آشپزخانه، عمارت بهشت آيين، عمارت تالار آيينه سر در اصلي و آب انبار دو دهانه، جالبترين بناي مجموعه را عمارت هشتي و بادگير تشکيل ميدهد که تلفيق جريان آب و هوا به زيباترين شکل صورت گرفته است. بادگير باغ دولتآباد با 33 متر بلندي از سطح زمين شاهکار مهندسي و نشانه نبوغ معماران يزدي است.
دخمه زرتشتيان
دخمه در فرهنگ فارسي به معناي گورخانه گيرا است. دخمه در انتهاي جنوبي شهر يزد در حوالي منطقه صفائيه در بالاي تپهاي نسبتا مرتفع وجود دارد که قديميترين آن، بنام هانچکي هاتريا (زرتشتي هنديالاصل) و ديگري که جديدتر است بنام گلستان معروف است. در وسط اين دو دخمه، چالهاي سنگي وجود دارد که زرتشتيان، مردگان خود را در آن ميانداختند. اين اثر مربوط به دوره قاجار است. دخمه گلستان داراي قطر 25 متر و ارتفاع ديوار از سطح تپه 6 متر است و دخمهها نجکي داراي قطر 15 متر هستند.
حمام خان
حمام خان به گرمخانه نور نيز شهرت دارد. سابقه احداث حمام به سال 1212 هجري قمري بازميگردد و در تاريخ 1242 هجري قمري مورد تجديد بنا و تزئينات قرار گرفت. تزئينات حمام خان بسيار ساده بوده است، به طوري که مهمترين تزئين آن نقاشيهاي بخش شاهنشين است. مساحت حمام1170 مترمربع و زير بناي آن 900 مترمربع است.
خانه لاريها
اين خانه در سال 1286 قمري ساخته شده و مالک آن، حاج محمدابراهيم لاري بوده است. پيش از اين به عنوان خانقاه نعمتاللهي از آن استفاده ميشد. مساحت آن حدود 1700متر و زيربنائي معادل 1200مترمربع را داراست. درها، پنجرهها، ارسيها و اتاقهاي آئينه کاري و نقاشي شده آن، يکي از نمونههاي زيبا و عالي خانههاي اعياني قرن سيزدهم است.
خانه ملکالتجار
خانه ملکالتجار اين خانه نمونه حدود 120 سال قبل در يکي از بازارهاي مهم شهر ساخته شده و متعلق به ملکالتجار است. مدخل خانه به اسلوب روزگار خود داراي کوچهاي دراز و باريک و با ديوارهاي بسيار بلند است. تزئينات داخلي اتاقهاي آن دست کمي از خانههاي قديمي ديگر ندارد. نقاشي اتاقهاي اين خانه، کار يک نقاش شيرازي است که از حيث اسلوب کاملا با نقاشيهاي عمارت نارنجستان شيراز همسان است. اين خانه در حال حاضر به مهمانسراي سنتي تبديل شده است.
آب انبار شش بادگيري
براي شهرهاي کويري همچون يزد ارزش آب بيش از هر جاي ديگر احساس ميشود. در اين شهر بيش از 75 آب انبار وجود دارد. اين آب انبار داراي شش بادگير بوده و 180سال پيش در دوره قاجاره ساخته شده است. از ويژگيهاي مهم اين اثر تاريخي دو دهانه بودن اين آب انبار است که تزئينات مقرنس کاري و 55 پله ورودي در قسمت جنوبي دارد و بين پله 25 و 26 از بالا، يک هشتي با سنگ فرش آجري به چشم ميخورد.
مدرسه ضيائيه
اين ساختمان مشهور به زندان اسکندر و متعلق به قرن 631 هجري قمري است و باني آن، شرفالدين علي رضي است. اين مدرسه در محله فهادان و در مجاورت بقعه دوازده امام قرار دارد