خاطرات کودکي ميان آوار مدارس پدر معماري نوين ايران گم ميشود
ساخت بيش از 700 مدرسه توسط مرحوم کريم پيرنيا که از او به عنوان پدر معماري نوين ايران ياد ميشود، اتفاق سادهاي نيست. نسلهاي زيادي با حضور در اين مدارس که گفته ميشود بخشي از نبوغ معمارانه پيرنيا را به رخ ميکشند خاطرات بيشماري ساختهاند که امروز با تخريب يکيک اين مدارس به آوار تبديل ميشوند.
نمونهاي از مدارس ساخته شده توسط پيرنيا
خبرگزاري ميراث فرهنگي ـ گروه ميراث فرهنگي ـ در حالي از کريم پيرنيا به عنوان پدر معماري نوين ايران ياد ميشود که هنوز بيش از 700 مدرسهاي که ساخته مورد حفاظت قرار نميگيرد و تخريب اين يادگاريهاي پيرنيا در حال انجام است. نمونه اين تخريبها را ميتوان در کوچه مدرسه، واقع در خيابان هاشمي ديد.
به گزارش CHN کريم پيرنيا يکي از استادان معماري ايران بود که حدود 14 سال قبل درگذشت و اکنون در دانشکده معماري يزد به خاک سپرده شده است. پنجشنبه گذشته نودمين سال تولد وي در يزد، طي مراسمي جشن گرفته شد، اما هنوز اقدامي براي آنچه يادگاريهاي وي ناميده ميشود صورت نگرفت است.
ساخت 700 مدرسه به منظور گسترش سطح آموزش در کشور بين سالهاي 1330 تا 1350 از جمله اقدامات مرحوم پيرنيا بود. گفته ميشود اين مدارس با معماري ويژه و مبتکرانهاي ساخته شدهاند که هنوز هم با اندک مرمتي قابل استفاده هستند. اما بخشي از اين آثار در طرح نوسازي مدارس تخريب ميشوند. اين مدارس بخشي از خاطره کودکي و نوجواني نسلي را تشکيل ميدهد که پيش از انقلاب متولد شدند و در دوران انقلاب نيز در اين مدارس درس خواندهاند. خاطره بيش از دو يا سه نسل در حال پاک شدن است.
کوچه مدرسه يکي از چند صد اقدام پيرنيا در مدرسه سازي است. اين مجموعه سايت وسيعي است متشکل از حدود 12 مدرسه در کنار يکديگر، در شمال و جنوب خيابان هاشمي واقع شده است.
در آن هنگام اين محل حاشيه شهر محسوب ميشد و اکثر زمينها ساخته نشده بود. ايستگاه انتهايي خودروهاي مسافربري در همين محل واقع بود که از شهر (از سمت شرق خيابان) تا اين محل ميآمدند. کار ساخت و ساز مدارس در اين سايت از حوالي 1339 آغاز شد و تا سال 1350 به اتمام رسيد. اين مجموعه مدارس جمعيت مناطق اطراف را (تا آن سوي بزرگراه يادگار امام) تحت پوشش خود قرار ميداد. اما امروز تخريب و نوسازي آن آغاز شده است.
اين مدارس هنوز هم براي نسلهايي که در آن درس خواندهاند سرشار از خاطرات فراموش نشدني است. مدارسي که با نبوغ عجيبي و با کمترين هزينهها توسط مرحوم پيرنيا و همکارانش ساخته شدند و امروز در حال تخريبند. هرچند بلاي نوسازي به جان خيلي از آثار فرهنگي ايران افتاده است، اما تخريب مدارس تنها يک تخريب ساده نيست که حذف همه خاطرات کودکي نسلهاي گذشته است.
ساخت مدرسه که با عنوان طرح مدرسه سازي کميسيون ناظر با مشارکت خيرين در سال 1330 شکل گرفت، با مديريت اوليه مرحوم پيرنيا و مزيني آغاز به کار کرد.
مشارکين اين طرح دفتر فني اداره کل ساختمانها (وزارت فرهنگ) به مديريت پيرنيا و مزيني، شهرداري با استفاده از سهم 3 تا 5 درصد آموزش و پرورش (بعضي از زمين ها توسط شهرداري در اختيار کمسيون قرار داده شد)، واقفين زمين، بازاريان و افراد خير، توليدکنندگان مصالح ساختماني براي مدارس و مشارکين مستقل بودند.
سالها پيش از اين اقدام پيرنيا سيستم آموزش در ايران به فضاهاي آموزشي وقفي، فضاهاي آموزشي خصوصي، مکتبخانه، معلم سرخانه، مبلغين مسيحي و فضاهاي آموزشي فني و حرفهاي داخل کارگاهها تقسيمبندي ميشد.
با وقوع جنگهاي ايران و کمبود دانش نظامي، مستشاران خارجي از جمله برادران شرلي و ژنرال گاردان وارد ايران شده و شروع به مشق نظام کردند. از سوي ديگر فرستادن محصلين به خارج از کشور و تحصيل در رشتههاي مختلف آغاز شد و برخي نيز با آوردن معلم خارجي نقش آموزش نظام را پررنگتر کردند.
دارالفنون که از آن به عنوان نقطه اوج تحولات آموزشي در دروس وابسته به نظام ياد ميشود باعث شروع تحصيل در شتههايي چون جغرافيا، هندسه، رياضيات (توپخانه)، معدن، شيمي (قورخانه) شد. اما هنوز علوم اقتصاد، علوم سياسي و تاريخ، آموزش داده نميشد و بخشي از آموزش غير فقهي از مدارس حوزوي به مدارس مدرن انتقال پيدا کرد.
طي يکسري اقدامات رضاخان، بخشي از فعاليتهاي مردمي کاهش پيدا کرد اما اين اقدامات تحت عنوان "فعاليت دوباره" خيرين در سال 1327 از سر گرفته شد. نام سه تن از خيرين بازاري که در اين سالها به ساخت مدرسه پرداختند حاج علينقي کاشاني، حاج حسن قاسمي و حاج تحريريان بود. در پي اين فعاليت دوباره طرح مدرسه سازي کميسيون ناظر با مشارکت خيرين در سال 1330 شکل گرفت و مرحوم پيرنيا و دوستانش ساخت مدارس را آغاز کردند.
در آغاز اين کميسيون مشکلاتي وجود داشت. کمبود آهن ناشي از جنگ در اروپا (به علت تخريب شديد از ساخت و ساز در زمان جنگ کاسته شده بود.)، نبود مصالح وارداتي و نبود مديريت جامع در بحران از جمله مشکلاتي بود که باعث شد تا نهاد مدرسهساز موظف به ساخت مدارس ارزان قيمت با رعايت استاندارد فضاهاي آموزشي، (استانداردهاي معماري و سازهاي) شوند.
بر همين اساس مرحوم پيرنيا و همکارانش اهداف طرح را بر پايه ساخت فضاهاي مختص آموزش، ساخت ارزان قيمت مدارس، رعايت استاندارد مدرسه سازي (نور، صدا، گرمايش، ابعاد، دسترسيها و ... )، ترويج استفاده از مصالح بومي و استاندارد کردن آن و جلب همکاري افراد حقيقي و حقوقي شکل گرفت. در ميانه اين راه استاندارسازي مصالح بومي از جمله مهمترين کارهاي صورت گرفته توسط مرحوم پيرنيا است.
مرحوم پيرنيا در ساخت اين مدارس رويکردهاي اجرايي خاصي داشت. زمين مدارس با شيب کمي انتخاب ميشد، آبانبار آنها بدون لولهکشي بود، طاق آهنگ، پيشفته آهک، شمع شفتهاي و طاق رومي کمخيز، جرز نيممتر با آجر فشاري و ملات سيمان، بالشتک سيماني قيرگوني بود. حياط مدارس با استفاده از سنگ بادامي ساخته شد و لولهها را در 50 سانتيمتري زمين نصب کردند. نازککاري با کاهگل انجام ميگرفت و ازارهها را با ملات ريگ آهنک و گچ ميساختند. پلهها در پاخور نبشي آهن داشتند و در سقف طبقه آخر از خرپاي چوبي (با توفال کوبي) استفاده شد. درها از تخته (نه فيبر چوبي) و چهارچوب با ورق آهن ساخته شد.
مدارس از حياط همديگر براي نورگيري استفاده ميکردند. يعني هر مدرسه علاوه بر نورگيري از حياط خود، در سمت جنوب، از حياط مدرسه بالادست خود براي نورگيري جداره ديگر، در سمت شمال، استفاده ميکرد که اين طرح در کوچه مدرسه هاشمي به خوبي قابل رويت است.
در تمامي مدارس شرايطي براي نورگيري راهروها پيشبيني شده است. از جمله اينکه يا راهرو داراي کلاس يکطرفه است و يا آنکه در ديوار کلاسها پنجرههايي جهت نورگيري راهرو تعبيه شده است. اين موضوع منجر به سياليت و کيفيت بهتر فضاي راهرو شده است. و مسئولين مدرسه هم با سر و صدا مشکلي نداشتند.
امروز نام بخشي از اين مدارس با نصب تابلوهاي بيربط با بنا تغيير کرده است اما در گذشته به شکل کتابت نام و شماره مدرسه بر سر در آن کاشيکاري شده بود.
امروز بخش عمدهاي از اين مدارس که نشانه نبوغ معمارانه استاد پيرنيا و همکارانشان است در حال تخريب است. سال جديد تحصيلي آغاز ميشود و پس از اين همه سال هنوز اين مدارس قابل استفاده بوده و ميتوانند شاهد صداي شادي کودکان و نسلهاي آينده اين سرزمين باشند.